Jerzy Nowosielski – nie tylko IKONY

Jerzy Nowosielski urodził się 7 stycznia 1923r w Krakowie w rodzinie polsko- ukraińskiej. Ojciec był urzędnikiem kolejowym, unitą z Łemkowszczyzny, matka katoliczką, natomiast Jerzy został ochrzczony w kościele greckokatolickim. Uczęszczał do Męskiego Gimnazjum oo. Pijarów, jednak wychowywany był w tradycji prawosławnej. Od samego początku dużym przeżyciem dla młodego Nowosielskiego była liturgia w greckokatolickiej cerkwi. Ogromne wrażenie zrobiła na nim zarówno sztuka ikon jak i muzyczna oprawa nabożeństw.

Muzyczne fascynacje zawdzięcza ojcu, który prowadził go na koncerty i do opery. Ojciec próbował również umożliwić synowi kontakt ze sztuką chodząc z nim na wystawy i do muzeów, jednak o artystycznej edukacji Jerzego miało decydujące znaczenie spotkanie z przyjacielem ojca, Władysławem Jochimowiczem. Był to warszawski architekt, który podsuwał Nowosielskiemu reprodukcje i artykuły o sztuce współczesnej. Tuż po wybuchu II wojny światowej rodzina Nowosielskich przeniosła się na kilka miesięcy do Lwowa gdzie Jerzy, w wieku 15 lat, rozpoczął naukę w Gimnazjum im. Stefana Batorego. Krótki pobyt we Lwowie i wizyty w Ukraińskim Muzeum okazały się przełomowe w życiu przyszłego artysty i wywarły na niego ogromny wpływ. Malarz wspominał:

Świadomość moja została zaatakowana przez kolosalną wręcz ilość ikon, które były pierwszorzędnymi dziełami sztuki. (…) Wszystko to, co później w ciągu życia realizowałem w malarstwie, było – choćby nawet pozornie stanowiło odejście – określone tym pierwszym zetknięciem w lwowskim muzeum. Ustawiło mnie ono, jak to się mówi, na całe życie.

Po powrocie do Krakowa Nowosielski rozpoczął naukę w Instytucie Technik Artystycznych: Kunstgewerbeschule. W tamtych czasach była to jedyna tolerowana przez Niemców placówka o statusie szkoły zawodowej, a w rzeczywistości była zakonspirowaną Akademią Sztuk Pięknych. Uczyli w niej przedwojenni profesorowie, m.in. Jerzy Mehoffer (1869-1946). W tej polsko – niemieckiej uczelni, uformowała się cała grupa pokoleniowa, środowiska malarskiej awangardy. Po odkryciu działalności konspiracyjnej – szkoła została rozwiązana i powstał podziemny, przyjacielski Uniwersytet, który działał dalej. Jerzy Nowosielski związał się w tym okresie z podziemnym teatrem Tadeusza Kantora (1915–1990). Tworzono konspiracyjne wystawy tej grupy młodych artystów. Nowosielski nie brał jednak udziału we wszystkich przedsięwzięciach wówczas realizowanych. W 1942 roku postanowił wstąpić do klasztoru, Ławry św. Jana Chrzciciela pod Lwowem i po trzymiesięcznym kursie maturalnym, rozpoczął nowicjat. Uczył się tam malowania ikon , studiował prawosławne podlinniki oraz odwiedzał lwowskie muzeum. Jego pobyt w klasztorze trwał niespełna rok, a zaczerpnięta w Ławrze praktyczna nauka pisania ikon zastanie mu na zawsze. Po zakończeniu wojny Nowosielski rozpoczął naukę w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, w pracowni Eugeniusza Eibischa (1896–1986). Jednak po półtora roku rzucił studia i rozpoczął tzw. towarzyskie życie artystyczne: spotkania w pracowniach, wspólne przedsięwzięcia z innymi artystami. Razem z Grupą Młodych Plastyków organizował odczyty, wystawy, publiczne dyskusje. W tym samym czasie został asystentem Tadeusza Kantora w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Krakowie, nie trwało to jednak długo gdyż w niedługim czasie Kantor został odwołany z funkcji. Na przełomie 1948/49, na słynnej pierwszej wystawie Sztuki Nowoczesnej, Nowosielski pokazał swoje Trójkątne abstrakcje. Poślubił w trakcie jej trwania malarkę Zofię Gutkowską, koleżankę, ze szkoły Kunstgewerbeschule. Pół roku później na czwartym zjeździe ZPAP w Katowicach, oficjalnie zdeklarowany został socrealizm – Nowa sztuka dla mas. Nowosielski, niezależnie od nowego nurtu, zachowywał niezależność, wciąż malował abstrakcje. Wszystkie jego płótna były odrzucane z oficjalnych wystaw. Powstały w tym okresie takie jego dzieła jak : masywne akty, sceny sportowe, akrobatki, pływaczki. Kolejne lata Nowosielski spędził w Łodzi, gdzie pracował jako urzędnik w Państwowej Dyrekcji Teatrów Lalek Pinokio.Projektował tam sporadycznie dekoracje do przedstawień: Krzesiwo według H. Ch. Andersena.

Scenografie i dekoracje do przedstawienia Krzesiwo – H. Ch. Andersen

 

Również w tym czasie skupił się na monumentalnym malarstwie sakralnym. W 1951 roku współpracował przy dekoracji cerkwi w Gródku. Tuż potem stworzył swoją pierwszą samodzielną polichromię dla cerkwi w Kętrzynie. W 1954 roku miała miejsce pierwsza indywidualna wystawa Jerzego Nowosielskiego w Łodzi. W 1956 r artysta pokazał na XXIII Biennale w Wenecji dwanaście swoich płócien. Od tej pory zaczęło się ukazywać dużo artykułów i publikacji na jego temat. W tych samych latach rozpoczął pracę w Łódzkiej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych jako pedagog. Rok później wraz z kolegami artystami reaktywował Grupę Krakowską – najdłużej działające stowarzyszenie artystyczne w powojennej Polsce. W 1962 roku podjął pracę w krakowskiej ASP i przeniósł się razem z żoną do Krakowa. Przez kolejnych trzydzieści lat do ok. 1993 roku profesor Jerzy Nowosielski prowadził pracownię na wydziale malarstwa i był bardzo cenionym i lubianym przez studentów wykładowcą. W międzyczasie regularnie wystawiał swoje prace, brał udział w życiu cerkwi oraz publikował teoretyczne rozprawy z zakresu Prawosławia i teorii sztuki. W 1990 roku współpracował z galerią Andrzeja i Teresy Starmachów co zaowocowało powstaniem w 1996r Fundacji Nowosielskich, która wspierała rozwój sztuki współczesnej. Jerzy Nowosielski był laureatem wielu państwowych odznaczeń i wszystkich możliwych nagród artystycznych. Ostatnim przyznanym artyście zaszczytem był tytuł doctora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, z okazji jubileuszu 600 – lecia uczelni.

Twórczość Jerzego Nowosielskiego można podzielić na kilka okresów.

Lata czterdzieste, kiedy to wykonał serię szkiców łączących surrealistyczny autentyzm z geometrią. Prace z tego okresu głównie charakteryzuje oszczędna gama kolorystyczna oraz figury geometryczne rozrzucone jakby mimochodem. Przykładowo: Bitwa o Addis Abebę, Dom Gołębi, Pożar.

Bitwa o Addis Abebę, 1947, Kolekcja A i T Starmachów, Kraków

W latach pięćdziesiątych, umownie zwanych w twórczości artysty okresem czerwonym, pojawił się portret z widocznym formalnym wpływem ikony. Charakterystycznie wykreślone rysy twarzy, pociągłe, o ciemnej karnacji. Portrety te zwane portretami hieroglificznymi są zapisem człowieka, zdają się ukazywać nie tylko wygląd, ale istotę. Namalował serię tzw. portretów muzycznych.  W pierwszym przeze mnie wymienionym obrazie , artysta nawiązuje do kompozycji Małżonków Arnolfinich Jana van Eyck`a (1390-1441). Podobny odświętny nastrój, oficjalność gestów, pies podobnej rasy siedzący na podłodze u stóp postaci po lewej stronie. Jednakże przedstawienie dotyczy innych czasów niż to obserwujemy u van Eyck`a.

Portret podwójny, 1956, Muzeum Narodowe, Warszawa

 

Wiolonczelista, 1958, Muzeum Narodowe, Warszawa

 

W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia powstał cykl miniaturowych pejzaży, abstrakcyjnych, martwych natur oraz tzw. obrazów w obrazie. Sobotni Wypoczynek, Rzeźnia, Martwa Natura z Lustrem.

Sobotni Wypoczynek, 1962-1963

Rzeźnia, ok.1962-1963

Martwa natura z lustrem, 1954, Muzeum Narodowe, Wrocław

Powstaje też seria krajobrazów miejskich. W przedstawieniach tych artysta stosuje często ujęcia z góry, z lotu ptaka co jest szczególnie charakterystyczne dla tego artysty. Przestrzeń w obrazie buduje pozornie, nielogicznie, wg zasad umownej odwróconej perspektywy. Wschód słońca w Bieszczadach, Krajobraz miejski (skrzyżowanie).

Wschód słońca w Bieszczadach, 1963, Galeria Zachęta, Warszawa

 

Krajobraz miejski (skrzyżowanie), 1965, Muzeum Narodowe, Kraków

 

Lata siedemdziesiąte to lata zwane umownie okresem czarnym w twórczości artysty. Jednym z głównych tematów obrazów Nowosielskiego stają się figuracje erotyczne. Kobieta była ulubionym modelem malarza począwszy od lat pięćdziesiątych, kiedy to powstał cykl obrazów ukazujących rozebrane gimnastyczki, wysmukłe pływaczki kończąc na tzw. czarnych aktach z lat siedemdziesiątych.

Pływaczki

 

W tym okresie artysta po raz pierwszy zastosował jednolitą gamę barwną. Ukazał w ciemnościach czarne ciała obwiedzione jednakową, neonową linią, która wydobywa je z mroku. Półakt czarny, Dziewczyna w ciemni.

Półakt czarny, 1971, Muzeum Narodowe, Wrocław

 

W połowie lat siedemdziesiątych artysta namalował serię monumentalnych obrazów Villa dei Misteri. Cykl pokazuje wyrafinowaną kolorystykę i precyzję w kompozycji. Wnętrze z kobietami, Villa dei Misteri.

Villa dei Misteri, 1975, Muzeum Narodowe, Kraków

Na początku lat osiemdziesiątych (1981 – 1986) powstała polichromia w kościele Ducha św. w Nowych Tychach oraz cykl Monastyr ok. 1987 r. Ten ostatni etap można umownie nazwać okresem zielonym – impresjonistycznym w twórczości malarza i można uznać za artystyczny eksperyment trwający jeszcze wiele lat. Matka Boska Orantka – polichromia ściany ołtarzowej w Kościele Ducha św. w Tychach, Prawa część prezbiterium, Zielona wodnista martwa natura, Monastyr.

Matka Boska Orantka – polichromia ściany ołtarzowej, 1981-1986

 

Monastyr, 1983

 

Lata dziewięćdziesiąte. W 1992 – 1997 r – projektuje od podstaw obiekt sakralny, cerkiew w Białym Borze.

Cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy

Ostatni okres przypada na koniec lat dziewięćdziesiątych. Od 1998 roku maluje obrazy nazwane umownie: Abstrakcją Kosmiczną. Obrazy te zaskakują kontrastowym zestawieniem barw czerni i świecących fosforycznie mikroskopijnych, jakby gwiazdozbiorów.

Abstrakcja, 1998

 

Abstrakcja, 1998

 

 Artysta zmarł 21.02. 2011 r i został pochowany na cmentarzu rakowickim w Krakowie. Polski malarz, rysownik, scenograf, filozof i teolog prawosławny uważany był i jest nadal za jednego z najwybitniejszych współczesnych pisarzy ikon. Wychowany na styku dwóch kultur: wschodniej i zachodniej, prezentuje nam malarstwo będące dziedzictwem sztuki bizantyjskiej i awangardy. Ukazuje rzeczywistość o wymiarze sakralnym.

11 maja 2012 w Pałacu Prezydenckim w Warszawie otwarto Salę Jerzego Nowosielskiego, w której można było do 2015 roku obejrzeć 10 dzieł artysty.

Sala Jerzego Nowosielskiego w Pałacu Prezydenckim w Warszawie

Hanna Ścisłowska

Bibliografia:

K. Czerni, Nietoperz w świątyni. Biografia Jerzego Nowosielskiego, Kraków 2011
K. Czerni, Jerzy Nowosielski. Wielcy malarze, Ich inspiracje, życie i dzieło, Wrocław 2000