Nie ma końca sztuki. Rozmowa z Andą Rottenberg

Spotkanie z Andą Rottenberg rzadko kiedy jest wyłącznie wywiadem; staje się raczej okazją do wejścia w głąb myśli krytycznej, która nieustannie pulsuje. Jako jedna z kluczowych postaci polskiej sceny artystycznej – krytyczka, kuratorka i była dyrektorka Zachęty – wnosi perspektywę ukształtowaną przez dekady aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym. Jej spojrzenie to studium krytycznej postawy, która konsekwentnie demontuje zastane pewniki – od estetycznych kanonów po oficjalne historie – by odsłonić dynamikę władzy i idei kształtujących sztukę.

Dynamika Wartości w Sztuce

W sercu refleksji Andy Rottenberg leży dekonstrukcja pozornie stałych pojęć. Jednym z nich jest piękno, które określa mianem „kategorii migrującej”. Wyjaśnia, że kanony estetyczne podlegają nieustannej ewolucji: to, co nowe i przełomowe, często jest początkowo postrzegane jako brzydkie, by z czasem stać się obowiązującym wzorcem, który z kolei zostanie zakwestionowany przez następną generację. Ta dynamiczna wizja estetyki płynnie prowadzi do kwestii oryginalności. Rottenberg rozróżnia tu dwa fundamentalne rozumienia tego pojęcia. Z jednej strony mamy oryginalność idei, nowatorstwo, które jest zawsze wynikiem pewnej ewolucji, a nie objawieniem spadającym z nieba. Z drugiej zaś – unikalność fizycznego dzieła sztuki, przedmiotu wykonanego przez artystę. Podkreśla przy tym z całą mocą, że nawet w epoce symulakrów i wszechobecnej reprodukcji, wartość materialnego oryginału pozostaje niezmienna i kluczowa, rządząc się swoimi prawami, także tymi rynkowymi.

Ujawnianie Ukrytych Narracji

Rozmowa z Rottenberg to również przypomnienie, że historia sztuki nie jest zamkniętym i w pełni opisanym rozdziałem. Wręcz przeciwnie, współczesna perspektywa pozwala dostrzec w niej nowe wymiary – spojrzeć na nią, jak sama to określa, „bardziej fenomenologicznie”. Oznacza to odczytywanie dawnej sztuki nie tylko przez pryzmat ustalonych faktów, ale również w świetle dzisiejszych doświadczeń i nowo odkrytych kontekstów. Jednym z najważniejszych procesów jest odkrywanie na nowo sztuki kobiet, przez wieki systemowo marginalizowanej przez zmaskulinizowane struktury. Brak dostępu do cechów czy prawa do posiadania własnych pieniędzy skutecznie wykluczał artystki z oficjalnego obiegu. Przykład Artemizji Gentileschi, choć spektakularny, jest tylko jednym z setek nazwisk, które współczesne badania przywracają historii. Podobne „białe plamy” dotyczą sfery intelektualnych inspiracji. Rottenberg wskazuje na niedocenianą rolę myśli Rudolfa Steinera – antropozofii i teozofii – w genezie abstrakcji. Podkreśla fakt, że jej twórcy byli głęboko zanurzeni w tych prądach: „Kandinski bywał u Steinera, który kolekcjonował jego dzieła, a cała trójka – wraz z Malewiczem i Mondrianem – należała do kół teozoficznych”. To dowód na to, jak wiele ukrytych narracji czeka jeszcze na swoje pełne ujawnienie.

Postawa Krytyczna i Zaangażowanie

Intelektualna niezależność jest fundamentem postawy Andy Rottenberg, wykutym w ogniu politycznych doświadczeń. Jak sama przyznaje, nigdy nie miała autorytetów i nie należała do żadnego „fanklubu”, co rozumie jako bezwarunkową wiarę w czyjś osąd. Ta postawa, ugruntowana w latach 80., była bezpośrednią konsekwencją etycznych wyborów narzuconych przez system. Jej sprzeciw nie był abstrakcyjną ideą – opierał się na namacalnej rzeczywistości, którą podsumowuje dobitnie: „jak wchodzi panu wojsko do domu, to trudno tego nie zauważyć”. W tamtym okresie wybory miały wymiar moralny: niepublikowanie w oficjalnej, kontrolowanej przez reżim prasie czy niechodzenie do Zachęty były jasną deklaracją. Ta sama opozycyjna postawa definiowała ją od samego początku działalności pisarskiej. Debiutując, świadomie starała się pisać inaczej niż uznane wzorce krytyki artystycznej, w tym dominujący wówczas styl Andrzeja Osęki, by znaleźć własny język. Wybór artysty lub krytyka – czy angażuje się w popieranie systemu, czy też działa wbrew niemu – definiuje nie tylko jego twórczość, ale także środowisko, w którym funkcjonuje.

Spojrzenie na Współczesność i Horyzont Przyszłości

Analizując współczesną scenę, Rottenberg dostrzega dwie pozornie sprzeczne, lecz komplementarne strategie przetrwania artystów w obliczu zagrażającego świata: ucieczkę w głąb wyobraźni oraz zakorzenienie w bezpośrednim doświadczeniu ciała i biografii. Pierwszy nurt, który nazywa „eskapizmem”, manifestuje się między innymi powrotem do surrealizmu. W jej ocenie jest to naturalna reakcja wrażliwych jednostek na rzeczywistość, która staje się coraz trudniejsza do udźwignięcia. Drugą silną tendencją jest sztuka tworzona przez młode kobiety, skoncentrowana na ciele, autobiografii i osobistym doświadczeniu, co sprawia, że na scenie artystycznej ich głos jest dziś często wyraźniej słyszalny niż głos młodych twórców płci męskiej. Patrząc w przyszłość, Rottenberg zdecydowanie odrzuca tezy o „końcu sztuki”. Z równą pewnością stwierdza, że sztuczna inteligencja nigdy nie zastąpi artysty, ponieważ brakuje jej tego, co fundamentalne i niedefiniowalne – „iskry bożej”, czyli talentu.

Niezakończony Dialog

Rozmowa z Andą Rottenberg jest żywym świadectwem tego, że krytyczna myśl nie polega na formułowaniu ostatecznych prawd, lecz na nieustannym stawianiu fundamentalnych pytań. Jej refleksje nad zmiennością kanonów, ukrytymi historiami i etycznym wymiarem sztuki pokazują, że dialog o sztuce jest procesem, który nigdy się nie kończy. Każda epoka i każda perspektywa zmuszają nas do rewidowania tego, co wiemy i w co wierzymy. Właśnie dlatego to spotkanie należy traktować nie jako podsumowanie, lecz jako otwarte zaproszenie do własnych przemyśleń nad rolą i znaczeniem sztuki tu i teraz.