felieton 

Wassily Kandinsky

Hanna Ścisłowska  18.07.2022

Było to o zmierzchu, wróciłem do domu z przyborami malarskimi, zatopiony w marzeniach i wspominając wykonaną pracę gdy nagle zobaczyłem na ścianie obraz niesłychanej piękności, promieniujący wewnętrznym blaskiem. Stanąłem zaskoczony, potem zbliżyłem się do tego obrazu-zagadki, na którym widziałem tylko formy, barwę, a którego treść pozostawała dla mnie niezrozumiała. Szybko znalazłem rozwiązanie owej zagadki: był to jeden z moich obrazów zawieszony do góry nogami.

Swoje wspomnienia Kandinsky opisał w autobiografii Spojrzenie w przeszłość w 1913 roku, a opowieść ta przytaczana jest często przez badaczy sztuki współczesnej i traktowana jako całkowity zwrot w twórczości artysty. Z tego samego zbioru wspomnień pochodzą słowa artysty, który tak tę zmianę komentował: …Uświadomiłem sobie wówczas, że przedmioty szkodzą mojemu malarstwu… Nie chciał już też by jego obrazy były tylko układem dekoracyjnym. By jednak zrozumieć istotę wypowiedzi popartą przypadkowym odkryciem i idącą za tym całkowitą przemianę musimy cofnąć się i zacząć od samego początku.

Wassily Kandinsky był Rosjaninem. Urodził się w Moskwie w 1866 roku, a dzieciństwo spędził w Odessie. Pomimo, że ukończył prawo i ekonomię na Uniwersytecie w Moskwie i odnosił sukcesy w wyuczonym zawodzie, (specjalizował się w prawie rzymskim i zaproponowano mu nawet profesurę na Uniwersytecie w Doparcie) to jednak od dziecka fascynowała i zajmowała go sztuka oraz muzyka, która wraz z jego malarstwem oraz rozprawami teoretycznymi stanowiła później, w jego twórczości, nierozłączną całość. Przełomem, który zaważył o dalszym losie artysty stała się wystawa impresjonistów francuskich w 1895 roku, na której Kandinsky zachwycił się twórczością Claude Moneta. Przy jednym z jego pejzaży przedstawiających stogi siana Kandinsky zrozumiał co to jest Obraz nowoczesny i wtedy to właśnie w wieku 30 lat porzucił prawo by zająć się malarstwem. Kształcił się artystycznie w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Następnie wyjechał do Niemiec aby od 1922 roku prowadzić zajęcia jako wykładowca w powstałej trzy lata wcześniej uczelni o nazwie Bauhaus w mieście Waimar. Tam, razem z takimi artystami jak np.: Paul Klee, oprócz wykładów z teorii formy prowadził Kandinsky pracownię malarską. Przez cały czas dużo podróżował , a co za tym idzie to poszukiwania inspiracji i obserwacja sztuki dawnej jak i tworzących się wtedy nowych form zarówno w sztuce europejskiej jak i na innych kontynentach. W końcu na stałe zamieszkał w Paryżu i tam przebywał aż do śmierci w 1944 roku. Jego twórczość wiązana była ze sztuką radziecką, niemiecką i francuską. Z początku ogromny wpływ wywarł na nim impresjonizm i ekspresjonizm, a główną rolę w jego malarstwie odegrały kolor i kompozycja kojarząca się z muzyką. Muzyka miała dla niego ogromne znaczenie. Poszukiwał relacji pomiędzy nią, a malarstwem poprzez porównywanie barw do brzmienia instrumentów jako psychologicznego opisu kolorystycznego.

Choć najwcześniejsze ze znanych nam obrazów powstały już w 1901 roku to jednak początkowy okres w jego twórczości, już znaczący i klasyfikujący artystę w stylu impresjonistycznym przypadał na lata 1906-1907. Charakteryzował się wzdłużnymi pociągnięciami szpachli by w następnych latach i stopniowo przejść w fazę konstrukcji i dojść, aż do fowizmu, szeroko rozkładając dynamiczne formy. To właśnie podczas fascynacji impresjonistami powstał znany cykl z jeźdźcami i szereg pejzaży. W obrazach tych artysta utrzymywał przez długi czas rosyjską atmosferę baśni i folkloru. Wyróżnia je brak szczegółów, płaskie plamy barwne o rozedrganej linii obrysu, a elementy baśniowe łączą się z dekoracyjną stylizacją. Przedstawienia to przeważnie postaci fantastyczne, z rosyjskich legend, pieśni i bajek. Często tematem przewodnim jest samotny jeździec.

Błękitny jeździec, olej na płótnie, 1903

Para na koniu 1906

1908 rok to pobyt artysty w Murnau w Niemczech, powstają wówczas bardzo schematyczne pejzaże zapowiadające według wielu historyków sztuki pierwsze kroki artysty zmierzające ku abstrakcji. W tym okresie można zaobserwować ewidentne wpływy fowistów i Cezanne`a w twórczości Kandinskiego. Powstają zatem dzieła o interesujących tytułach opatrzonych numerami oraz nie mające już nic wspólnego z przedmiotowością. Przykładem mogą być prace: Improwizacja 6 – afrykańska oraz Jezioro. Powstają wówczas trzy serie należące do najważniejszych osiągnięć artysty w całej jego karierze: Impresje, improwizacje i Kompozycje. I tak w kolejnych latach 1910- 1920 powstawały obrazy o kompozycjach, w których występował chaos lecz uporządkowany i zgeometryzowane formy o powściągliwej barwie, a okres ten nazwano dramatycznym. W tym czasie, nawiązując do słów artysty we wstępie, rozpoczynał się już nowy przełomowy okres w jego twórczości, całkowity zwrot ku kompozycji dynamicznej o żywych barwach i płynnej linii. W 1910 roku powstała niefiguralna praca, pierwsza akwarela abstrakcyjna, której towarzyszyła, również pierwsza, rozprawa teoretyczna O pierwiastku duchowym w Sztuce. Później w Almanachu der Blaue Reiter ukazał się esej O konieczności wewnętrznej. Szkic do okładki tego albumu, o tym samym tytule Błękitny jeździec to jedno z najbardziej znanych dzieł Kandinskiego, do powstania którego punktem wyjścia była powstała w 1911 roku grupa artystów w Monachium zrzeszająca same indywidualności z dziedziny sztuki i której jednym z założycieli był właśnie Kandinsky.

Błękitny jeździec, 1911, rys. ołówkiem

Lata 1920 -1925 to faza architekturalna w twórczości Kandyńskiego. Motywy w jego obrazach stają się bardziej geometryczne lecz wciąż jeszcze o dynamicznej ekspresji. Artysta zaczyna operować bardziej precyzyjnie formami takimi jak: punkty, wiązki linii prostych lub łamanych, prostokątami, elipsami i segmentami kół. Z tego okresu najbardziej znanym i najważniejszym obrazem jest Kompozycja VIII. Elementy o różnych kształtach i kolorach rozrzucone są na neutralnym tle. Obraz przedstawia wiele dynamicznych linii, różnej wielkości figury geometryczne oraz motyw szachownicy. Dominantą w kompozycji bez wątpienia jest duże czarne koło w lewym górnym rogu płótna. Po raz pierwszy artysta zainteresował się kołem, według własnej koncepcji, iż forma ta w sposób oczywisty odnosi się do czwartego wymiaru. Inne płótna świetnie ilustrujące ten etap twórczości malarza to Czarna siatka i Na białym II. W 1926 roku wydano kolejną książka malarza Punkt i linia, a płaszczyzna, przyczynek do analizy elementów malarskich. Zawdzięcza ona swe powstanie działalności Kandyńskiego w Bauhausie, której początek przypada na rok 1922, i przede wszystkim stanowi kompendium obejmujące sporą część wykładów artysty dla studentów uczelni w Weimarze.

Kompozycja IV, 1911

Żółty, czerwony, niebieski, 1925, olej na płótnie

Kompozycja VI, 1913

Kompozycja VIII, 1923

Okres kół w kolejnej fazie twórczości malarza, w latach 1925-1928, jest następnym zwrotem ku nowej formie abstrakcyjnej charakteryzującej się przede wszystkim liniami kolistymi, koncentrycznymi, przecinającymi się lub przenikającymi się wzajemnie okręgami.

W punktach, 1928

W roku 1933 Kandinsky na stałe osiedlił się w Paryżu, miał 67 lat i bogaty dorobek artystyczny. Cieszył się co raz większą sławą i przez następne dziesięć lat namalował prawie 150 obrazów olejnych, około dwustu akwareli oraz liczne gwasze i rysunki. Okres ten nazwany paryskim lub romantycznym to lata 1934-1944. W tym czasie artysta wypróbowywał nowe techniki malarskie. Na przykład: inspirując się kubistami, do farby olejnej dodawał piasek. Zmienił też całkowicie swój styl. Geometryzacja form stała się bardziej oszczędna w stosowaniu i dążyła do uspokojenia, zaczęły się pojawiać formy faliste, miękkie, kolorowe pasy diagonalne oraz motywy w większości będące pochodną arabeski. Na monochromatycznym tle, przeważały formy miękkie, które łączyły się z prostokątami, liniami pionowymi i poziomymi. Wiele obrazów z tego okresu wskazywało na wpływ czy pokrewieństwo z twórczością Paula Klee.

Kompozycja IX, 1936

Od roku 1940 oddalił się od abstrakcji by powrócić do figuratywności co wzbudziło ogólne zdziwienie wśród niektórych krytyków i wywołało szereg dyskusji oraz niekiedy sprzeciw gdyż według nich oznaczało to regres. Kompozycje zapełniały się dziwacznymi formami, zwartymi lub rozciągniętymi, często skręconymi. Doszukiwano się w nich porównań do fantastycznych stworów albo do wyobrażeń świata przyrody ale odrealnionego. Prace Kandyńskiego z tego okresu wywarły wpływ na twórczość np.: Joan`a Miro.

Błękit nieba, 1940

Podsumowując twórczość i życie artysty był on nie tylko jednym z pionierów sztuki abstrakcyjnej ale również działaczem kilku najbardziej nowatorskich stowarzyszeń i instytucji artystycznych pierwszej połowy XX wieku. Sztuce Kandyńskiego zawsze towarzyszyły rozważania teoretyczne. W licznych tekstach objaśnia swoje poszukiwania artystyczne i podstawy malarstwa abstrakcyjnego. W pracach autobiograficznych odpowiada na szereg pytań dotyczących swojej twórczości i obszernie opisuje poszczególne etapy swojej działalności artystycznej oraz powody, dla których zajął się wyłącznie malarstwem poza przedmiotowym. Oprócz prac teoretycznych oraz autobiograficznych, jak wspomniane już Spojrzenie w przeszłość, pozostawił po sobie poematy oraz utwory sceniczne. Sławę swą przede wszystkim zawdzięczał dużym kompozycjom abstrakcyjnym. Operował wieloma najróżniejszymi technikami. Stworzył wiele drzeworytów, gwaszy, akwareli, a także malowideł na szkle. Akwarele i gwasze stosował od początku do końca swojej kariery. W ostatnich latach życia kiedy był osłabiony, interesowały go już tylko małe formy gdyż wymagały mniejszego wysiłku fizycznego niż obrazy olejne.

Starałam się pokazać, w ogromnym jednak skrócie, kolejne fazy, przez które artysta ten przechodził by w końcu w sposób jednoznaczny wykształcić w sobie swój niepowtarzalny i rozpoznawalny styl. Nie sposób pokazać ani opisać w tak krótkim czasie wszystkich dzieł, których Kandinsky namalował wiele. Starałam się jednak pokazać te najważniejsze, najbardziej znane i zarazem przełomowe, pokazujące charakterystykę twórczości i przemiany za tym idące. Trochę opowiedzieć o różnicach w formie kompozycyjnej poszczególnych okresów w życiu twórczym malarza. Mam nadzieję, że mi się to udało. Nie przedstawiłam również wszystkich faktów dotyczących np. podróży czy też działalności kulturalnej Kandyńskiego. Ukazało się tak wiele artykułów jak i publikacji biograficznych, że zapewne każdy kto głębiej chciałby poznać tego wybitnego artystę może sobie te informacje w sposób łatwy odnaleźć. …

Sztuka abstrakcyjna kreuje (…) nowy świat, z pozoru nie mający nic wspólnego z rzeczywistością. Wewnętrznie podlega on jednak powszechnym prawom rządzącym w kosmosie. Tak więc obok świata przyrody istnieje świat sztuki –równie realny i konkretny. Dlatego też ja osobiście wolę tę sztukę rzekomo „abstrakcyjną” nazywać „konkretną”…– Wasilij Kandinsky, 1938 rok.

Bibliografia
1. Grabska, H. Morawska, Artyści o sztuce, Warszawa 1996.
2. Wassily Kandinsky, Wielcy malarze, ich życie, inspiracje i dzieło, Nr 98, Warszawa 2000.
3. Jacques Lassaigne, Wassily Kandinsky, [w:] Słownik malarstwa nowoczesnego, Od Maneta do Pollocka, Warszawa 1973.
4. Anda Rottenberg, Kandinsky, Mała encyklopedia sztuki, Warszawa 1977.
5. Wasyl Kandyński, Punkt i linia, a płaszczyzna, Warszwa 1986.
6. Kandyński, O duchowości w sztuce, Łódź 1996.
7. Kowalska , Od impresjonizmu do konceptualizmu, Warszawa 1989.