YBA – Young British Art

Wraz z końcem lat 80. XX w. Wielka Brytania zmaga się z załamaniem gospodarczym – przedsiębiorstwa upadają pod ciężarem recesji, wysokie bezrobocie budzi przerażenie, a zaniedbanie wielu dzielnic nie daje złudzeń, co do poprawy warunków życia. W tym czasie nie tylko w Londynie, ale całej Wielkiej Brytanii, funkcjonuje zaledwie kilka mało istotnych galerii sztuki. Londyn właściwie nie istnieje na artystycznej mapie świata. Na tej podstawie zaczęło powoli wyrastać nowe pokolenie młodych brytyjskich artystów i artystek – pełnych zapału, nowych idei, pomysłów, bezkompromisowych i kontrowersyjnych.

Fizyczna niemożliwość śmierci w umyśle istoty żyjącej (The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living) 1991

Z początkiem lat 90. XX w. rozpoczyna się proces pewnej stabilizacji i rozwoju. Wielka Brytania powoli i stopniowo zaczyna wychodzić z recesji, a reformy polityczne oraz promocja tzw. „społeczeństwa bezklasowego” powodują, że zmienia się rozkład dóbr materialnych. Na większej zasobności Wielkiej Brytanii skorzystała również scena artystyczna – młodzi artyści zaczęli osiągać coraz większe sukcesy, a ich stosunki z rynkiem wywarły znaczący wpływ na charakter oraz skalę przemysłu artystycznego. Również status galerii sztuki uległ diametralnemu odwróceniu. Galerie stały się nagle międzynarodowymi markami zatrudniającymi grono ekspertów, nie tylko zajmujących się sztuką, ale przede wszystkim sprzedażą. Miejsca te prezentowały się szalenie profesjonalnie i przypominały, poprzez swoje metody sprzedaży i działania, dobrze działające korporacje. W tych labilnych, rozchwianych warunkach młodzi artyści, dzięki swojej determinacji i uporowi, przełamali schematy i odmienili zastany wizerunek artysty ledwo wiążącego koniec z końcem. Paradoksalnie brytyjskie społeczeństwo, obojętne w tym czasie wobec sztuk wizualnych, dało impuls do odrodzenia się rynku sztuki. Przedsiębiorczy etos thatcheryzmu młodzi studenci z Londynu obrócili na swoją korzyść. Artyści i artystki zaczynali osiągać pierwsze sukcesy, jeszcze za czasów studiów, dzięki zbiorowym wystawom organizowanym w opuszczonych budynkach i niezależnych przestrzeniach. Przeczesywali opuszczone przemysłowe tereny w poszukiwaniu miejsc na pracownie i przestrzeni wystawienniczych. Wydawałoby się, że nikt i nic nie może ich powstrzymać. Młodzi Brytyjscy Artyści (i Artystki) zdawali się być zupełnie niezależni od otoczenia i rynku sztuki, tworząc swoje własne wystawy i wynajmując własne przestrzenie, nie zważając na opinię publiczną. Dla nich liczyła się tylko sztuka.

W krótkim czasie fenomen Young British Art (Młodej Brytyjskiej Sztuki) nieodwracalnie odmienił społeczne postrzeganie sztuki współczesnej. Społeczeństwo, zakochane w sztuce klasycznej, zaczęło zwracać uwagę na młodą sztukę, a nawet cenić ją, choć nie brakowało licznych głosów krytyki i sprzeciwu. Młodzi Brytyjscy Artyści zrewolucjonizowali świat sztuki, bowiem nie obawiali się kontrowersji – poruszali tematy i zagadnienia, których wcześniej w sztuce brytyjskiej nie było.

Co jednak oznacza termin Młodzi Brytyjscy Artyści?
Młodzi Brytyjscy Artyści, czyli Young British Artists, to nazwa nadana grupie artystek i artystów konceptualnych, zajmujących się malarstwem, rzeźbą czy instalacją, którzy żyli i tworzyli w Wielkiej Brytanii, przede wszystkim w Londynie, w latach 90. XX wieku. Początkowo większość z nich była absolwentami i absolwentkami Goldsmiths College w Londynie, lecz po roku 1989 niewielu przedstawicieli YBAs ukończyło tę szkołę. Wiele artystów i artystek z pokolenia „po Freeze” (przełomowa wystawa, która miała miejsce w 1988 roku) było absolwentami i absolwentkami Royal College of Art. Termin ów został pośrednio zaczerpnięty z serii wystaw o tej samej nazwie, która miała miejsce w Saatchi Gallery w Londynie od 1992 roku, a które to mocno przyczyniły się do sławy wielu artystów i artystek. Określenie Young British Artists zapisało się na stałe w słowniku historii sztuki.

Istotnym elementem, na który często zwraca się uwagę podczas dyskusji o YBA’s, jest oczywiście kwestia Goldsmiths College. Goldsmiths w latach 80. XX w. stało się odnoszącą sukcesy uczelnią artystyczną. Do swojej kadry poszukiwano różnorodnych wykładowców i wykładowczyń, którzy mieli często odmienne poglądy i pochodzili ze skrajnych środowisk. Obecność tak odmiennych od siebie osób na stanowiskach nauczycielskich pozwoliło studentom i studentkom poszerzy swoje horyzonty. Obecność często odmiennych, różnorodnych perspektyw urozmaicała program nauczania. Dyrektor placówki – Jon Thompson, zniósł tradycyjny podział na dyscypliny takie jak malarstwo, rzeźba, grafika czy fotografia, i pozwolił studentom mieszać dyscypliny w zależności od ich potrzeb i twórczej inwencji. Studenci i studentki Goldsmiths mieszali zatem dyscypliny, często zacierając granice danych obszarów. Żadna dziedzina sztuk plastycznych nie była w tej szkole marginalizowana, podobnie jak żadne medium, ani materiały nie były uznawane za wiodące. Co ciekawe, każda osoba studiująca na tej uczelni miała indywidualne konsultację ze swoimi prowadzącymi, co w pewien sposób wpłynęło na niezależność i wolność studentów i studentek.

Organizacja wystawy Freeze 1988

Jedną z najważniejszych składowych, związanych z powstaniem i rozwinięciem kariery YBA’s, uznaje się wystawę „Freeze”, która miała miejsce w 1988 roku. Ekspozycja była współorganizowana przez Damiena Hirsta, dziś uznawanego za jednego z najwybitniejszych artystów współczesnych, wtedy studenta II roku uczelni Goldsmiths. Hirst przekonał London Docklands Development Corporation, aby pozwolono mu wykorzystać opuszczony budynek do celów wystawienniczych. Tak oto, w budynku Zarządu Portu Londyńskiego w Surrey Docks, powstała trzyczęściowa wystawa zbiorowa, otwarta 4 dni w tygodniu, trwająca od sierpnia do września 1988 roku. W wydarzeniu wzięło udział 16 artystów i artystek m.in. Damien Hirst, Sarah Lucas z rzeźbami stworzonymi z aluminium, Angus Fairhurst, Gary Hume ze swoimi słynnymi obrazami-drzwiami czy Mat Collishaw ze swoim kontrowersyjnym dziełem – Bullet Hole. Na wystawie pojawiły się bardzo interesujące dzieła wykonane za pomocą różnorodnych mediów, ale również malarstwo, które często powstawało z wykorzystaniem przedmiotów codziennego użytku czy mebli. Na “Freeze” zaprezentowali się także po raz pierwszy artyści i artystki spod znaku Goldsmiths. Wystawa okazała się tak znaczącym i wpływowym przedsięwzięciem, że na jej podstawie został ukuty termin „Freeze Generation” – generacja „Freeze”. Ekspozycja „Freeze” zapoczątkowała czas optymizmu i entuzjazmu, była również przełomowa pod względem dzieł, które prezentowała, bowiem w żadnej z londyńskich galerii nie interesowano się aktualną, młodą, lokalną sztuką. Ponadto twórcy i twórczynie oraz uczestnicy i uczestniczki wystawy byli chwaleni za swój profesjonalizm. „Freeze” dała impuls do powstania nowych inicjatyw, wystaw, pracowni i galerii, których inicjatorami i inicjatorkami było osoby właśnie spod znaku YBA’s. Jedną z osób odwiedzających “Freeze” był Charles Saatchi – jeden z największych ówcześnie kolekcjonerów sztuki aktualnej, późniejszy główny klient Damiena Hirsta. Kolekcjoner bardzo szybko zainteresował się grupą artystów, dla których jeszcze wtedy nie istniała nazwa, a z czasem stał się posiadaczem największej kolekcji sztuki YBA’s.

Charles Saatchi początkowo interesował się i kolekcjonował dzieła współczesnych klasyków – Warhola, Kiefera, Richtera czy Serra. Jednak wraz z początkiem lat 90. biznesmen zainteresował się najpierw sztuką Damiena Hirsta, aby ostatecznie wspierać młodych, lokalnych artystów i artystki. Charles Saatchi otworzył swoją galerię w Londynie w 1985 roku, przede wszystkim, aby zaprezentować szerszej publiczności swoją imponującą kolekcję. Galeria zmieniała lokalizację i miała swoją siedzibę w różnych częściach Londynu. Zainteresowanie sztuką Saatchiego miało różne fazy – początkowo przepadł w dziełach amerykańskich, szczególnie spod znaku minimalizmu, następnie zwracał uwagę na współczesnych klasyków, aby w końcu zainteresować się YBA’s i przyczynić się do rozwoju sławy tych lokalnych artystów i artystek. Można powiedzieć, że wraz z rozwojem jego kolekcji, zainteresowanie Młodymi Brytyjskimi Artystami rosło, jednak nie on jedyny był przyczyną szybkiego i bezprecedensowego sukcesu tej nieformalnej grupy. Od 1992 roku w Galerii Saatchi odbył się cykl wystaw pod tytułem Young British Art, w której pojawiły się dzieła czołowych artystów i artystek takich jak Sarah Lucas, Rachel Whiteread czy Damien Hirst. Kolekcja Saatchiego osiągnęła jeszcze większy rozgłos dzięki wystawie „Sensation: Young British Artists from Saatchi Collection”, która miała miejsce w 1997 roku w Royal Academy of Art . Żaden inny pokaz nie uchwycił tak dobrze ducha epoki. W wystawie wzięli udział między innymi: Jake i Dinos Chapmanowie, Mat Collishaw, Tracey Emin, Damien Hirst, Gary Hume, Michael Landy, Sarah Lucas, Chris Ofili, Sam Taylor-Wood, Gavin Turk, Gillian Wearing, Rachel Whiteread i Cerith Wyn Evans.Wszystko to działo się bardzo szybko! Artyści i artystki, którzy niedawno ukończyli uczelnie, nagle brali udział w wielu wystawach nie tylko zbiorowych, ale i indywidualnych, byli zapraszani na zagraniczne wydarzenia, a współprace i chęci zakupu ich dzieł wydawały się nigdy nie skończyć. To świadome obejście przez młodych artystów tych typowych, utartych schematów drogi zawodowej, szybko wzbudziło komercyjne zainteresowanie. Z pomocą wystaw, wsparcia Charlesa Saatchiego oraz londyńskich marszandów takich jak Karsten Schubert czy Jay Jopling, artyści i artystki osiągnęli międzynarodowy rozgłos właśnie pod nazwą YBA’s. Sukces Młodych Brytyjskich Artystów był połączony z wieloma wystawami indywidualnymi i zbiorowymi takimi jak „Brilliant: New Art form London” w Walker Art Center w Minneapolis w 1995 roku czy „life/live” w 1995 roku w Paryżu.

Jednym z najważniejszych momentów w karierze YBA’s było zdobycie przez Rachel Whiteread w 1993 roku Nagrody Turnera. Była to nie tylko pierwsza nagroda zdobyta przez osobę spod znaku YBA’s, ale pierwsza w historii nagroda przyznana kobiecie. Rachel Whiteread przyszła na świat w 1963 roku. W roku 1987 ukończyła Slade School of Fine Arts w Londynie. Artystka znana jest ze swoich rzeźb, które są odlewami pokoi, pomieszczeń, konkretnych elementów architektonicznych oraz domowych przedmiotów. Wiele z nich stworzona jest w tzw. negative space, co można przetłumaczyć jako przestrzeń negatywowa. Jej prace dosłownie utrwalają nieobecność przedmiotu – pokoju, domu czy krzesła. Dzięki nieprzejrzystości gipsu, gumy czy żywicy rzeźby wizualizują pojęcie pamięci i utraty. Są one negatywem, zarówno reliktem, jak i pozostałością po czymś, czym kiedyś były, na ich powierzchniach wciąż widoczne są czytelne ślady przedmiotu, z którego zostały odlane. Dwa razy odsunięte od swojego pochodzenia, są zarówno upiornymi skamieniałościami, jak i fizycznym ucieleśnieniem skostniałej przestrzeni. Jednym z czołowych dzieł artystki jest „Ghost” z 1990 roku. Rzeźba to przypominający mauzoleum negatyw wiktoriańskiego pokoju, który przywołuje zbiorowe wspomnienia z dzieciństwa. „Dom” miał upamiętniać ideały budownictwa rządowego i był pomnikiem nieudanego projektu powojennej architektury socjalnej.

Damien Hirts jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych artystów na świecie. Nic dziwnego, że to właśnie z nim łączymy termin YBA’s, bowiem to on osiągnął międzynarodowy sukces, zanim dogonili go koledzy i koleżanki. Hirst urodził się w 1965 roku, swoją naukę w Goldsmiths College ukończył w 1989 roku. Jego twórczość można podzielić na trzy sektory – obrazy (szczególnie te złożone z kropek), „cabinet sculptures”, czyli rzeźby-szafki oraz „glass tank pieces” – instalacje złożone ze szklanych zbiorników, w których znajdują się martwe lub poćwiartowane zwierzęta. Jego dzieła, szczególnie te z udziałem zbiorników, badają procesy życia i śmierci oraz wszelkich zagadnień krążących wokół – ironii, fałszu czy pragnień. Za pomocą swoich dzieł artysta pragnie zmusić widza do refleksji nad własną alienacją, a w końcu, śmiertelnością. Momentem przełomowym i wytyczającym jego ścieżkę kariery, było dzieło powstałe w 1991 roku „The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living” („Fizyczna niemożliwość śmierci w umyśle istoty żyjącej”). Instalacja składa się z z martwego rekina zatopionego w szklanym zbiorniku pełnym formaliny. Dzieło nie mogłoby powstać bez wsparcia wspomnianego już wielokrotnie Charlesa Saatchiego, bowiem zaproponował artyście, iż ufunduje jego wymarzone dzieło. W rezultacie powstał słynny do dziś rekin, którego powstanie kosztowało Saatchiego 50 tysięcy funtów. Obrazy złożone z kropek (spot painings), które artysta tworzy nieprzerwanie od 1988 roku, niosą ze sobą bardzo osobistą historię. Artysta jako dziecko zatruł się tabletkami, myśląc, że są to popularne, kolorowe cukierki. Ten nieszczęśliwy wypadek znalazł później ujście w jego sztuce. W 1989 roku powstała instalacja E.M.I, które składa się z otwartej szafki wypełnionej lekami – buteleczkami, opakowaniami, flakonikami. Ułożenie leków odpowiada ciału ludzkiemu – te na ból głowy znajdują się na samym szczycie, na środku mieszczą się te na problemy z żołądkiem, a na samym dole odnaleźć można specyfiki do stóp. Dzieło ukazuje zatem człowieka jako istotę kruchą, słabą i zależną – zależną od niezliczonych specyfików sprzedawanych w aptekach i drogeriach. E.M.I to niejako ołtarz naszych czasów, miejsce quasi-religijnej nadziei na zbawienie – leki obiecują ulgę, wyleczenie, przeżycie i zbawienie. Istnieją tutaj również jako symbole vanitas i memento mori. Owa złożoność i niezwykła symbolika tych prostych prac jest wyróżnikiem sztuki Hirsta. Dwa lata po sukcesie Rachel Whiteread, w 1995 roku Damien Hirst otrzymał Nagrodę Turnera.

Sarah Lucas au naturel 1994

Opowieść o Young British Artists nie byłaby kompletna bez wybitnej postaci, jaką jest Sarah Lucas. Urodzona w 1962 roku wychowała się w środowisku klasy pracującej. W 1987 roku ukończyła Goldsmiths College. Jak wiele artystek i artystów uczęszczających do Goldsmiths i brała udział w słynnej wystawie „Freeze”. Jej pierwsza solowa wystawa zatytułowana „Penis Nailed to a Board” odbyła się w 1992 roku w City Racing w Londynie. Rok później, wraz z artystką Tracey Emin, otworzyła The Shop, miejsce w podupadłym budynku, które było czymś w rodzaju galerii sztuki, pracowni, sklepu i klubu, gdzie artystki sprzedawały swoje dzieła. Artystka inspirowała się sztuką późnych lat 80. XX wieku, a niektóre obszary jej twórczość można określić jako abject art. Twórczyni przede wszystkim wykorzystuje materiały gotowe i rzeczy codziennego użytku, z których układa postaci, przedmioty czy aranżuje sytuacje. Dobrym przykładem jej strategii artystycznej jest instalacja „Au Naturel” z 1994 roku, która składa się ze starego materaca, na którym artystka umieściła w górnej partii po lewej stronie parę melonów, a poniżej nich wiadro i asystujące mu dwie pomarańcze i ogórek. W ten sposób artystka stworzyła subtelny, choć odarty z pruderii, portret nagiej pary kochanków, sprowadzając oboje do poziomu rzeczy-przedmiotu.

Trzy wymienione postaci nie są jedynymi, którzy osiągnęli światową sławę. Nie można pominąć Tracey Emin, Mata Collishawa, Garego Hume’a, Chrisa Ofili czy Jenny Saville. Lata 90. XX wieku były czasem rozkwitu rynku sztuki w całej Europie, jednak artyści i artystki z Londynu stworzyli coś bezprecedensowego. W całej historii nie było wcześniej takiego zjawiska, które powstało tak szybko i zapewniło uznanie i sławę niemal wszystkim artystom i artystkom spod znaku YBA’s. Z czasem jednak pochodzenie, ugrupowania czy ukończone szkoły przestały mieć znaczenie. Miejsce zbiorowych wystaw Young British Artists zajęły wystawy indywidualne i samodzielny rozwój kariery. Postaci, odrębne w swoich strategiach artystycznych, które niegdyś czuły się częścią większej całości, teraz, po latach, idą swoją ścieżką, jakże odmienną od dawnego fenomenu YBAs.

Bibliografia:
1. Adelaide Charlotte, The Young British Artists: Damien Hirst, Tracey Emin, and Other Rebels, 2011.
2. Getlein Mark, Howard Annabel, Art Visionaries, Londyn 2016.
3. Hopkins David, After Modern Art 1945-2000, Oksford 2000.
4. Modern Art. A History from Impressionism to Today, red. H. Werner Holzwarth, Kolonia 2019.
5. Muir Georg, Lucky Kunst. Rozkwit i upadek Young British Art, Warszawa 2013.
6. Sensation: young British artists from the Saatchi Collection, red. N. Rosenthal, Londyn 1997.